QRENLANDİYA TİPLİ BUZLAQ

Alp Tipli Buzlaq — sadə dərə buzlağı, müasir mərhələdə geniş yayılmış iri dağ-dərə buzlaq tipi olub, dağ sirkindən dərə boyu aşağı enir. Buzlağın birinci (qidalanma) hissəsi iqlim qar xəttindən yuxarıda, ikinci (ərimə) hissəsi isə aşağıda yerlışir.

Qrenlandiya (qrenlandca:Kalaallit Nunaat; dan. Grønland) — Danimarka krallığı tərkibinə daxil olan, Atlantik və Şimal Buzlu okeanları arasında yerləşən muxtar ərazi. Sahəsi 2 166 086 km², dünyanın ən böyük adası. Qrenlandiya adı iki dan sözündən — grøn (yaşıl) və land (yer, torpaq, el, ölkə) sözlərindən ibarət olub "yaşıl el", "yaşıl diyar" mənasını verir. Azərbaycan dilinə Qrenlandiya sözü rusca Гренландия sözündən keçib. Danimarka artıq üç yüz ildir ki, Qrenlandiyaya nəzarət edir. 1979-cu ildə əraziyə məhdud suverenlik verilib. Danimarkanın keçmiş müstəmləkəsi 21 iyun 2009-cu ildə müstəqilliyini elan edib. Bu addım 2008-ci ilin noyabr ayında keçirilmiş referendumun nəticələrinə əsasən atılıb. Onda adanın əhalisinin böyük əksəriyyəti geniş muxtariyyəti dəstəkləmişdi.

Buzlaq — dağ yamacı və ya dərə üzrə ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında yavaş-yavaş hərəkət edən buz kütləsi. Buzlaq bərk yağıntıdan (qardan) o sahələrdə əmələ gəlir ki, il müddətində onun qalınlığı əriyən və buxarlanan sudan xeyli çox olur, daha doğrusu buzlaq iqlim qar sərhədindən yuxarıda, qarın toplanması üçün relyef formalarının əlverişli olduğu yerdə əmələ gəlir. Hidrosfer qütb ölkələrində dəniz səviyyəsində, mülayim və isti qurşaqlarda isə uca dağlarda qarlardan və buzlaqlardan ibarətdir. Yerin çoxillik və ya "əbədi" qar və buz olan təbəqəsi Kriosfer adlanır. Onu birinci dəfə 1923-cü ildə polyak alim А. B. Dobrovolski tətbiq etmiş. == Kriosfer == Kriosfer Yerin üç əsas təbəqəsinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlir: qar və buz yaranması üçün rütubət verən hidrosferin, bu rütubəti yayan və onu bərk fazada saxlayan atmosferin, səthində qar təbəqəsi əmələ gəlməsi mümkün olan litosferin. Bu okean — atmosfer — materik sisteminin vəsilələrindən biri iştirak etməsə daima qarlar da olmaz. Beləliklə, kriosfer qeyri-müntəzəm yayılmışdır. O yalnız qartoplanma şəraiti olan yerdə meydana gəlir. Lakin bu qeyri — müntəzəmlik hidrosferin vəhdətini və fasiləsizliyini gəstərir: su maye fazada ola bilməyən yerdə bərk fazada olur.

Qrenlandiya — Dünyanın sahəsinə görə ən böyük adası Danimarkanın muxtar mahalıdır. Qrenlandiya həmdə sahəcə ən böyük inzibati ərazidir.Hərfi mənası "yaşıl ölkə" və ya "yaşıl yer" deməkdir. Adanın qərb və və cənub-qərbindən isti Qərbi Qrelandiya cərəyanı keçdiyinə görə sahilboyu ərazilərdə çəmənliklər əmələ gəlir. Ona görə də X əsrdə adaya gələn vikinqlər əraziyə belə ad vermişlər. Qrenlandiyanın kəşfi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar var. Əsaslı faktlardan biri,Qrenlandiyanın island mənşəli norman Qunbern tərəfindən kəşf olunmasıdır(875-ci il). Ancaq başqa mənbələrdə göstərilən məlumatlara inansaq, Qrenlandiya bu tarixdən daha əvvəl kəşf olunmuş. Tanınmış qütb tədqiqatçısı Vilyarmur Stefanson göstərir ki, Qrenlandiya ola bilsin qədim yunan dənizçisi Pifeyin gördüyü "buzlu Tule ölkəsidir". Hansı ki,e.ə 325-ci ildə Pifey Şimali Avropaya səyahəti zamanı bu ərazinin mövcudluğunu öz yazılarıda göstərmişdir. Sonralar Firtof Nansen Pifeyin materyallarını geniş tədqiq etdikdən sonra bu qənaətə gəlmişdir; Pifeyin səyahəti Danimarka və Norveç sahillərindən çoxda uzağa keçməyib.

Qrenlandiya Universiteti (qrenl. Ilisimatusarfik) — Qrenlandiyanın paytaxtı Nuukda yerləşən universitet. Əsas dərslər danimarka və qrenlandiya dillərində keçirilir. 150 tələbəsi vardır, hamısı yerli sakinlərdir. 14 müəllimi və 5 inzibati-texniki işçisi vardır. Universitetin illik büdcəsi 14,8 milyondur. Dörd fakültəsi vardır: İqtisadiyyat və menecment Filologiya, ədəbiyyat və jurnalistika Mədəniyyət və sosial tarix Teologiya Bütün fakültələrdə bakalavr hazırlığı, üç fakültədə (telogiyadan başqa) magistr hazırlığı keilir. Fəlsəfə doktorluğu da aparmaq mümükündür, hal-hazırda universitetydə 5 fəlsəfə doktoru vardır. Kitabxanada 18 min kitab vardır.

Qrenlandiya — Dünyanın sahəsinə görə ən böyük adası Danimarkanın muxtar mahalıdır. Qrenlandiya həmdə sahəcə ən böyük inzibati ərazidir.Hərfi mənası "yaşıl ölkə" və ya "yaşıl yer" deməkdir. Adanın qərb və və cənub-qərbindən isti Qərbi Qrelandiya cərəyanı keçdiyinə görə sahilboyu ərazilərdə çəmənliklər əmələ gəlir. Ona görə də X əsrdə adaya gələn vikinqlər əraziyə belə ad vermişlər. Qrenlandiyanın kəşfi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar var. Əsaslı faktlardan biri,Qrenlandiyanın island mənşəli norman Qunbern tərəfindən kəşf olunmasıdır(875-ci il). Ancaq başqa mənbələrdə göstərilən məlumatlara inansaq, Qrenlandiya bu tarixdən daha əvvəl kəşf olunmuş. Tanınmış qütb tədqiqatçısı Vilyarmur Stefanson göstərir ki, Qrenlandiya ola bilsin qədim yunan dənizçisi Pifeyin gördüyü "buzlu Tule ölkəsidir". Hansı ki,e.ə 325-ci ildə Pifey Şimali Avropaya səyahəti zamanı bu ərazinin mövcudluğunu öz yazılarıda göstərmişdir. Sonralar Firtof Nansen Pifeyin materyallarını geniş tədqiq etdikdən sonra bu qənaətə gəlmişdir; Pifeyin səyahəti Danimarka və Norveç sahillərindən çoxda uzağa keçməyib.

Qrenlandiya balinası (lat. Balaena mysticetus) — balaena cinsinə aid məməli heyvan növü.

Qrenlandiya suiti (lat. Pagophilus groenlandicus) — Arktikada yaşayan dəniz məməlisi. Qrenlandiya suitiləri əsasən Şimal Buzlu okean sularında rast gəlinir. Onların bir-birindən ayrı ərazilərdə yaşayan papulasiyaları vardır: Ağ dəniz, cütləşmə dövrü Barens dənizi və Kara dənizi; Labrador yarımadası, Nyufaundlend sahilərində və Müqəddəs Lavrentiya körfəzi sularında, çütləşmə dövründən sonra isə Kanada və Qrenlandiya sahillərində; Yan-Mayendən şimalda, çütləşmə dönəmi isə Şpistbergen və Şərqi Qtenlandiya sahillərində. Onlar əsasən artik sularda yaşayır. Erkəklərinin özünə məxsus rəngi vardır, bu səbəbdən digər nnövlərdən asanlıqla fərqlənir. Onların dərisi gümüşü-boz, başları isə qara rəngdə olur. Dişilərdə isən bu rənglər nisbətən solğun olur. Üstlək üzərində ləkələrdə vardır. Uzunluqlarl 170–180 sm, çəkisi isə 120–140 kq təşkil edir.

Buzlaq dili – dərə buzlağının qar sərhədindən aşağıda yerləşən hissəsidir. Buzlaq dili dərə üzrə aşağı enir və burada buz kütləsi ərimə və buxarlanma yolu ilə kiçilir..

Buzlaq epoxaları (qlyasiallar) — Yerin geoloji inkişaf tarixində çox soyuq iqlim və geniş sahəli qalın materik buzlaqları ilə xarakterizə olunan epoxalar. == Təsviri == Bu epoxalarda buz yalnız dağları deyil, qütb və mülayim enliklərdəki düzənlikləri də örtmüşdü (qurunun təqr.40%-ini). Buzlaq epoxalarının davamiyyət müddəti müxtəlifdir. Yerin müxtəlif sahələrində Erkən Proterozoy, Son Proterozoy (Üst Rifey – Vend), Son Paleozoy (Karbonun sonu – Permin əvvəli) və Son Kaynozoyda müəyyən edilmişdir. Sonuncu epoxa daha çox öyrənilmişdir. Neogenin sonunu və Dördüncü dövrü əhatə edən buzlaq dövründə (2,5–3 mln. il) ən azı 4 buzlaşmanın olması və hər buzlaşmanın 2 və daha çox mərhələyə bölünməsi müəyyən edilmişdir. == Buzlaq nəzəriyyəsi == Buzlaq nəzəriyyəsin baniləri Avropa düzənliklərində buzlaşmanın bir dəfə baş verməsi fikrində idilər. 19-cu əsrin sonlarında aparılan tədqiqatlar nəticəsində bu ərazilərdə iki, yaxud üç buzlaşmanın baş verməsi qənaətinə gəlindi. 20-ci əsrin əvvəllərində A. Penk, E. Brikner və başqaları Alp dağları üçün 5 müstəqil buzlaq epoxasını (Dunay, Güns, Mindel, Riss, Vürm) ayırmışlar; Alp buzlaşmaları sxemi sonralar daha da təkmilləşdirilmişdir.

Buzlaq gölü – buzlaqların eşdikləri çökəkliklərdə və ya buzlaq çöküntüləri (morenlər) arasında əmələ gəlmiş göl. Kola yarımadasında, Kareliyada və Finlandiyada çoxlu buzlaq gölü var..

Buzlaq günbəzi- Kiçik üfüqi ölçüləri ilə əlaqədar olaraq nisbətən dik yamacları olan, günbəzvari formada çox da böyük olmayan buzlaq örtüyü; dağ buzlaq tipi olub, suayrıcı sahəni əhatə edir. Kənarlarından dərəyə axan buz, dərə buzlağını əmələ gətirir.

Buzlaq relyefi- qədim və müasir dövr buzlaşmasının təsiri nəticəsində əmələ gələn relyef. Buzlaq relyefi formaları iki cürdür: buzlaq eroziya relyef formalalrı (kar, sirk, troq və s.) və buzlaq akkumulyativ relyef formalları (uc moren tirələri,drumlinlər və s.) Nival-buzlaq relyefi qədim və müasir buzlaqların ekzavrasiya və akkumulyasiya fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmişdir; Troq dərələrə, karlar, Moren tirələri və təpəciklər ilə təmsil olunmuşdur. Böyük Qafqazın (Baş Qafqazın silsiləsi, Yan Silsilə) və Kiçik Qafqazın (Murovdağ, Şahdağ, Zəngəzur silsilələri, Qarabağ yaylası) yüksək dağlıq qurşaqlarında yayılmışdır.

Buzlaq örtüyü və ya materik buzlağı qalınlığı bir neçə km (müasir Antarktida buzlağında 4 km-dən çoxdur) və milyonlarla km2 sahəni əhatə edən, buzlaq qalxanı şəkilində yerüstü buzlaq tipi.

Buzlaq qazsoğanı (lat. Gagea glacialis) — bitkilər aləminin zanbaqçiçəklilər dəstəsinin zanbaqkimilər fəsiləsinin qazsoğanı cinsinə aid bitki növü. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Təhlükəli həddə yaxın olanlar" kateqoriyasına aiddir — NT. Nadir növdür. == Qısa morfoloji təsviri == Çoxillik ot bitkisidir. Soğanaq xırda, yumurtavari-kürəşəkilli, qabığı açıq bozumtuldur. İkinci soğanaq çox kiçikdir. Gövdəsi 5–10 sm hündürlükdə, kökətrafı yarpaqları ensiz-xətvaridır. 1,5–2 sm enində, çiçəkqrupundan uzun, çılpaq, yarımsilindrik formadadır, bəzən yarpaqları 2-dir. Çiçək qrupu az çiçəklidir, altdakı yarpaqları 2, bəzən 3-dür. Çiçəkyanlığının ləçəkləri 6 — uzunluğunda, neştərvaridir, küttəhərdir, daxili tərəfi sarı, xarici yaşılımtıldır.

Aleksandr burnu (qren. Ullersuaq, həmcinin Uvdlerssuak və Sarfalik; dan. Kap Alexander) — Qrenlandiyanın ucqar qərb nöqtəsi. Burun Heys yarımadasının qərbində, Kaasuitsup kommunasında, Kaanaak şəhərindən 250 km şimalda yerləşir. Aleksandr və Elsmir adasında yerləşən İzabella burnu ilə birlikdə Baffin dənizi və Basin hövzəsi arasında sərhəd rolunu oynayır. Hər iki buruna adı 1818-ci ildə Con Ross ekspedisiyasında iştirak etmiş iki gəminin şərəfinə adlandırmışdır.

Franklin adası (dan. Franklin Ø) — Nares boğazının tərtkib hissəsinə daxil olan Kennedi boğazında yerləşən qayalıqdan ibarət olan ada. Konstitutsiya burnundan (dan. Kap Constitution) 4,8 km şimalda yerləşir. Arktik-tundra bitkiləri ilə örtülüdür. Ən yüksək nöqtəsi adanın cənub-şərqində yerləşir (215 m). Franklin adasından cənub-şərqdə Kroze, şimal-qərbdə isə Hans adası yerləşir. 1854-cü ildə danimarkalı Hans Hendrik, Vilyam Morton və amerikalı Elişa Keyn adada olarkən onu araşdırmaçı Con Franklinin şərəfinə adlandırmışlar. Ada inzibati baxımından Danimarkanın ərazisi olan Qrenlandiyaya aiddir.

Qrenlandiya (qrenlandca:Kalaallit Nunaat; dan. Grønland) — Danimarka krallığı tərkibinə daxil olan, Atlantik və Şimal Buzlu okeanları arasında yerləşən muxtar ərazi. Sahəsi 2 166 086 km², dünyanın ən böyük adası. Qrenlandiya adı iki dan sözündən — grøn (yaşıl) və land (yer, torpaq, el, ölkə) sözlərindən ibarət olub "yaşıl el", "yaşıl diyar" mənasını verir. Azərbaycan dilinə Qrenlandiya sözü rusca Гренландия sözündən keçib. Danimarka artıq üç yüz ildir ki, Qrenlandiyaya nəzarət edir. 1979-cu ildə əraziyə məhdud suverenlik verilib. Danimarkanın keçmiş müstəmləkəsi 21 iyun 2009-cu ildə müstəqilliyini elan edib. Bu addım 2008-ci ilin noyabr ayında keçirilmiş referendumun nəticələrinə əsasən atılıb. Onda adanın əhalisinin böyük əksəriyyəti geniş muxtariyyəti dəstəkləmişdi.

Qərbi Qrenlandiya cərəyanı — Atlantik okeanın ərazisindən keçən isti dəniz cərəyanı. Labrador və Baffin dənizi istiqamətində hərəkət edir. Buradan Qrenlandiyanın qərb sahilləribə yönəlir. Farvell burnundan isə İrminger və Şərqi Qrenlandiya cərəyanı ilə qarışır. Sürəti 0,9–1,9 km/s təşkil edir.

York burnu — Qrenlandiyanın şimal-qərb sahillərində, Baffin dənizinin şimalında yerləşən burun. 1898-ci ildə Robert Piri Arktikaya təşkil etdiyi ekspedisiyası zamanı burunda olmuşdur. Burun daha çox Keyp York meteoridi ilə tanınır.

Şərqi Qrenlandiya cərəyanı — Şimal Buzlu okeandan keçən soyuq dəniz cərəyanı. Cərəyan əvvəlcə Qrenlandiya adasının şərq sahilləri boyunca cənuba istiqamətlənir. Buradan isə istiqamətini dəyişərək adanın qərbsahilləri ilə şimala yönəlir. Arktikanın buzlarını okeana dağıdır. Bəzən onlar arasında iri aysberqlər belə olur. Cərəyanın sürəti 0,9–1,2 km/s. Duzluluğu 32,0–33,0 ‰ təşkil edir. Suyunun temperaturu 2,4 °C olur.

Kanzas buzlaq epoxası (rus. Канзасская ледниковая эпоха., ing. Kansan İce Age) (ABŞ-də Kanzas, Kansac ştatı adından götürülüb) — Erkən Pleystosen buzlaq mərhələsidir. Şimali Amerika düzənliklərində ayrılmışdır. Təxminən alp stratiq-rafik sxeminin Mindel buzlaşması ilə müqayisə edilir.